İKTİBAS SERBESTİSİ VE ADİL KULLANIM

İKTİBAS SERBESTİSİ VE ADİL KULLANIM (FAIR USE)


Fikir ve sanat eserlerinin korunması, sanatçıların yaratıcılıklarını desteklemek ve eserlerinden doğan haklarını korumak açısından oldukça önemlidir. Bu doğrultuda, yasal düzenlemeler, eser sahiplerinin haklarını korurken kamu yararını da gözeterek bilgiye erişimi kısıtlamamaya çalışır. Bu dengeyi sağlamak için farklı hukuk sistemlerinde farklı doktrinler geliştirilmiştir. Türk hukukunda “iktibas serbestisi” ve Anglo-Sakson hukuk sisteminde, özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde uygulanan “adil kullanım” (fair use) doktrini, bu iki farklı sistemin telif hakları konusundaki yaklaşımlarını temsil etmektedir. Her iki kavram da telif hakkıyla korunan eserlerin belirli şartlar altında izin alınmaksızın kullanılmasına olanak tanır, ancak bu izinlerin kapsamı ve uygulama şekilleri önemli farklılıklar gösterir. Türk hukukunda iktibas serbestisi, belirli şartlar altında alıntı yapma hakkı olarak öne çıkarken, ABD hukukundaki adil kullanım doktrini, daha geniş bir yelpazede eserin kullanımına izin vermektedir. Bu yazımızda iktibas serbestisi ve adil kullanım doktrinlerinin tanımları, kapsamları ve şartları incelenerek; Yargıtay kararları ve Amerikan mahkeme kararları ile bu iki sistem arasındaki farklar değerlendirilecektir.

A.İKTİBAS SERBESTİSİ NEDİR?

İktibas, sözlük anlamıyla “alıntı” serbestisi, eser sahibinin haklarının korunması ile toplumun bilgi edinme ve fikir özgürlüğü hakkı arasında bir denge kurmayı amaçlamaktadır. İktibas serbestisi, Türk hukukunda telif hakkı düzenlemeleri çerçevesinde, bir eserin belirli bir kısmının başka bir eserde kullanılmasına izin verilmesidir. İktibas terimi, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda (FSEK) doğrudan tanımlanmamıştır. FSEK m.35’te ise birinci fıkrada başka bir eserden alıntı yapabilmek için gereken temel koşullar düzenlenmiş, ikinci fıkra ise bu alıntının geçerliliği için aranan şekil şartlarını belirtilmiştir. Bu madde çerçevesinde iktibas, alenileşmiş bir eserden cümle, paragraf, motif, melodi veya görsel gibi unsurların, kaynak gösterilerek başka bir esere dahil edilmesini ifade eder. Bu ışıkta iktibas serbestisi, eser sahibinin izni olmadan ve hukuk sistemine ve iyi niyet kurallarına uygun bir şekilde FSEK m.35’teki şartlara uyarak eserlerden faydalanma özgürlüğüdür. Dolayısıyla, ilgili kanun maddelerinde belirtilen iktibas serbestisine dair şekil ve esas şartlarına uyulmaksızın gerçekleştirilen alıntıların intihal oluşturacağı açıktır. Fikri eserler genellikle önceki çalışmalardan ilham alınarak ortaya çıkar. Bu nedenle, esinlenme kavramı kanunda açıkça tanımlanmamış olsa da başka eserlerden yararlanarak yeni eserler yaratmak işin doğası gereği bir durumdur. Dolayısıyla, bir eserden ilham alarak, ilham alan kişinin özgün özelliklerini yansıtan yeni bir eser üretildiğinde, ilk eserin sahibinden izin alma gerekliliği ortadan kalkar.


“Bir eserden izinsiz iktibas yapılması, eserden esinlenme (ilham alma) ve yararlanma serbestisiyle karıştırılmamalıdır. İktibas bir eserin oluşturulmasında, bir başka eserin parçalarının alıntı yapılarak eserde aynen ve belirli ölçülerde kullanılmasıdır. Esinlenme ise, bir eserin oluşturulmasında, kendisinden önceki eserlerde ortaya konulan düşüncelerden yararlanılması ve bu fikirlerden yola çıkılarak yeni eserin biçimlendirilmesidir. Telif koruması, düşüncenin kendisini değil o düşüncenin ifade ediliş şeklini kapsar. Bir düşüncenin ifade edilmiş şeklinin kısmen dahi alınarak bir başka eserde kullanılması halinde artık esinlenmeden değil, ifadenin kullanılmasından söz edilir.” (Yargıtay 11. HD., 2015/13399 E., 2017/1106 K., 27.2.2017)

B.İKTİBAS SERBESTİSİ ŞARTLARI

İktibasın, eserin asıl değerine zarar vermeden, eseri açıklama, eleştirme veya bilimsel bir çalışma yapma amacı taşıması gerekir. FSEK m.35 bilimsel ve edebi eserlerden yapılan alıntıların, gerekli koşullara uyulmak kaydıyla serbest olduğunu belirtir. Kanunda sayılan şartlardan birinin eksikliği yararlanmayı hukuka aykırı kılacaktır. Türk hukukunda iktibas serbestisinden yararlanabilmek için oluşması gereken şartlar şunlardır:

  1. Eser Niteliği: Eser türü bakımından tartışmalar söz konusu olsa da iktibas edilecek ürünün eser niteliğinde olması ve bağımsız nitelikte olması gerekmektedir.
    “5846 sayılı FSEK’nun “Amaç” başlıklı (A) Bölümü 1/B (a) bendine göre, “eser; sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eseri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleri” olarak tanımlanmış olup, aynı yasanın eser türlerini belirten (B) Bölümü 2. maddesinde de “ilim ve edebiyat eserleri” düzenlenmiştir. Anılan madde metinlerine göre, zihinsel çaba sonucu ortaya çıkan bir fikri ürünün FSEK anlamında eser olarak korunabilmesi için, sahibinin hususiyetini taşıması (subjektif unsur) ve yasada öngörülen eser türlerinden birine dahil olması (objektif unsur) gereklidir.” (Yargıtay 11. HD., 2006/934 E., 2007/4555 K., 13.03.2007)
  2. Alenileşme: Eserin alenileşmiş olması şarttır. Alenileşme, bir fikir ve sanat ürününün okunması, gösterilmesi, temsil edilmesi yahut yayınlanması suretiyle üçüncü kişiler tarafından idrak edilebilir hâle gelmesidir.

    “– Hak sahibinin rızasiyle umuma arzedilen bir eser alenileşmiş sayılır. Bir eserin aslından çoğaltma ile elde edilen nüshaları hak sahibinin rızasiyle satışa çıkarılma veya dağıtılma yahut diğer bir şekilde ticaret mevkiine konulma suretiyle umuma arzedilirse o eser yayımlanmış sayılır.” (FSEK m.7/1,2)
  3. Amaca Uygunluk: Türk hukukunda ancak belirli amaçlar doğrultusunda eserin kullanılmasına izin verilir. Alıntının amacı; eleştiri, inceleme, araştırma ve öğretim amaçlarıyla sınırlı olmalı ve kamu yararını sağlamaya yönelik olmalıdır.
  4. Ölçülülük: Yapılan alıntı, asıla olan ihtiyacı ortadan kaldırmamalıdır, yani alıntının eserin bütünlüğüne zarar vermeyecek boyutta olması gerekir. Bu, eserin özünü açıklamak veya desteklemek amacıyla yapılmalıdır. İktibas olunan kısım küçük bile olsa eserin önemli kısımları iktibas serbestisi bahane edilerek alınmamalıdır.

“Çünkü, alenileşmiş ve yayınlanmış güzel sanat yapıtlarında, örneğin olayda olduğu gibi yayınlanmış bir lügattan yararlanılarak (iktibas edilerek) yeni bir yapıtın yayınlanması özel kurallara bağlıdır. Bunlar:

  1. Yararlanmanın amacı haklı gösterecek bir oran gösterip göstermediği,
  2. Yararlanan kamuyu aydınlatmak amacı ile kullanmış olsa bile bunun yararlanılan yapıt ve yazarının manevi haklarını halele uğratıp uğratmadığı,
  3. Yararlanmanın belli bir biçimde yani yollama yapılarak (atıfta bulunularak) yapılıp yapılmadığı,
  4. Kullanılan yapıtın ve sahibinin adının belirlenip belirlenmediği nedenlerinden ibarettir.” (Yargıtay 4. HD., 1976/8866 E., 1977/5628 K., 10.05.1977)

5.Kaynak Gösterme: Alıntı yapılan eserin kaynağı şüpheye yer verilmeden açıkça belirtilmelidir. Alıntı yapıldığı mutlaka belli edilmelidir. Bu şart aynı zamanda iktibas yapılan eserin sanatçısının haklarını koruyarak eserin tanıtılmasına da hizmet eder.

“– Bir eserden kaynak göstermeksizin iktibasta bulunan kişi altı aydan iki yıla kadar hapis veya adlî para cezasıyla cezalandırılır.” (FSEK m.71/1-3)

Leave A Comment